بحث در سند صحیفه فقط به جهت تیمّن می باشد
سید علیخان کبیر می گوید: تَنْبِیهٌ: برای سید نجم الدین بهاءالشّرف که نامش در سند صحیفه آمده است ، در کتب رجال ، اسمی برده نشده است ، ولیکن از آنجائی که نسبت صحیفة شریفه به صاحبش علیه السّلام به استفاضه ای که نزدیک است به حدّ تواتر بالغ گردد ثابت است ، لهذا نسبت جهل به احوال بعضی از رجال اسانید آن ضرری به صحّت آن نمی رساند. و ذکر جماعتِ مشایخی که در سند واقعند فقط به جهت تیمّن اتّصال در اسناد به معصوم علیه السّلام می باشد.[1]
سید محمد باقر میرداماد می گوید: صحیفة کریمة سجّادیّه که نامیده شده است به انجیل اهل البیت و زبور آل رسول : متواتر می باشد، مانند نسبت سائر کتب به مصنّفانش . و ذکر اسناد برای بیان طریق حَمْلِ روایت است و برای اجازة تحمّل نقل . و این است سنّت مشایخ در اجازات [2].
سید نعمت الله جزائری گوید: قَوْلُهُ: أبوالحسن محمد بن الحسن حالش مجهول است در کتب رجال مثل حال خازِن و خَطَّاب و بَلْخی و این ضرری بهم نمی رساند به جهت تواتر صحیفه در بین فریقین خاصّه و عامّه حتی آنکه غزالی و غیره آن را إنجیل اهل البیت و زبور آل محمد صلی الله علیه وآله وسلّم نامیده اند.
و امّا علت اینکه اصحاب ما آن را از طریق تَعنْعُن از امامان مرتّب گردانیده اند به جهت سلوک راه روشن تیمّن و تبرّک می باشد که روایت آن را اتّصال به معصوم علیه السّلامدهند. با آنکه ایشان اهل اجازت هستند نه اهل روایت .
و أیضاً اعجاز اُسلوب و غرابت أطوار آن ، دو شاهد صدق می باشند بر اینکه نظیر آن صادر نمی گردد مگر از مثل آن حضرت .[3]
آیة الله آقا میرزا محمد علی مدرسی چهاردهی می گوید: بدانکه : سلسلة سند مذکور در کتاب چند نفر هستند که حال ایشان معلوم نیست . مثل محمد بن الحسن و خازِن و خطّاب و بَلْخی . و این موجب عیب در مقام نمی شود بعد از شهرت کتاب از امام علیه السّلام حتّی غزالی و غیر او گویند: این کتاب را انجیل اهل بیت و زبور آل محمد گویند. لکن اصحاب که سند را مُعَنْعَنْ ذکر می نمایند، از بابت تیمّن و تبرّک به اینکه روات او متّصل به معصوم هستند می باشد.[4]
ملاّ محمد باقر مجلسی در «بحار» از خطّ والدش : ملاّ محمد تقی دربارة صحیفه مفصّلاً نقل می کند تا آنکه می رسد به اینجا که مجلسی اوّل می گوید: و با اسانید متواتره از هرون بن موسی تلعکبری ، از احمد بن عباس صَیرفی معروف به ابن طَیَالِسی و با کنیة أبو یعقوب در سنة سیصد و سی و پنج با اسنادش به یحیی بن زَیْد صحیفه را روایت کرده اند.
و آنچه را که من غیر از این اسانید صحیفه دیده ام از شمارش برون است ، و أبداً شکّی راه ندارد که آن از سید السّاجدین می باشد.[5]
استاد سید محمد مِشْکو'ة در مقدمة خود بر صحیفه می گوید:
و شاید شدّت اهتمام دربارة دعا سبب شده که : این کتاب پیش از سائر کتب متداول شود، زیرا بعد از قرآن مجید، کتاب صحیفه دومین کتابی است که در صدر اسلام پدید آمده است .
تاکنون مدّت سیزده قرن می گذرد که این کتاب مونس بزرگان زهّاد و صالحین و مرجع و مشارٌالیه مشاهیر علماء و مصنّفین بوده و هست .
فقیه و شیخ أقدم شیعه : محمد بن محمد بن نُعْمان معروف به مفید (متولّد 338، متوفّی 413) در پایان شرح حال مولانا علی بن الحسین علیهماالسّلام از کتاب «ارشاد» به آن اشاره فرموده ، و معاصر ثقة جلیل شهیر او: علی بن محمد خَزَّاز قمّی شاگرد صدوق ابن بابویه (متوفی 381) و احمد بن عیّاش (متوفّی به سال 401) و أبوالمفضّل شیبانی ، در پایان کتاب خود به نام «کفایة الاثر» آن را بدین گونه از حضرت علی بن الحسین علیهماالسّلام روایت می کند:
حدیث کرد ما را عامر بن عیسی بن عامر سیرافی در مکّه در ماه ذی الحجّة سال 381، گفت : حدیث کرد مرا أبومحمد حسن بن محمد بن یحیی (بن ) حسن بن جعفر بن عبیدالله بن حسین بن علی بن حسین بن علی بن أبیطالب :. گفت : حدیث کرد ما را محمد بن مطَهّر گفت : حدیث کرد مرا پدرم ، گفت : حدیث کرد مرا عُمَیر بن مُتَوَکِّل بن هارون از پدرش متوکّل بن هارون .
گفت : یحیی بن زَیْد را پس از شهادت پدرش در حالی که متوجّه خراسان بود، ملاقات کردم و مردی را به پایة عقل و فضل او ندیدم (آنگاه حدیث را ادامه می دهد تا آنجا که می گوید) سپس صحیفة کامله ای را که دعاهای علی بن الحسین علیهماالسّلام در آن بود به من نشان داد.
از این منابع که بگذریم ، نام صحیفه در قدیم ترین کتابی که مخصوص ذکر مصنّفات و رجال شیعه است ، یعنی کتاب فهرست شیخ طوسی ] متولّد 385، متوفّی 460 [، و رجال نجاشی متولّد 372، متوفی 450 در ترجمة «متوکّل بن عُمَیر» و همچنین در رجال شیخ در عنوان «علیّ بن مالِک » و در مآخذ دیگر نیز دیده می شود.
و امّا سائر کتب حدیث و رجال ، پس نام صحیفه و رجال سند آن ، در اکثر آنها مکرّر شده ، تا کار شهرت آن به جائی رسیده که مولی محمد تقی مجلسی در یکی از روایات خود اشاره کرده که : او در نقل و روایت صحیفه یک ملیون سند دارد.
و از آنجا که اثر مشکوة نبوّت در مضامین این کتاب نمایان ، و نسیم چمنزار ولایت از آن وزان است ، صدور آن از مقام امام معصوم قطعی است ، و احدی دست ردّ و انکار بر آن ننهاده ، و آوازة آن در بسیط زمین پیچیده ، و فروغش در أکناف جهان دامن گسترده ، و صاحبدلان بر استنساخ و مقابله و گرفتن اجازه در روایت آن ، همّت گماشته اند.
اشتهار صحیفه در میان علماء سابقین
و صحیفه پیش از آنکه قرن ششم هجری به نیمه رسد، در میان ایشان متداول گشته ، و مانند نسیم صبا در اطراف و أکناف عالم منتشر شده ، تا آنجا که به «زبور آل محمد» و «انجیل اهل بیت »: شهرت یافته است .
از این رو مردم به شرح آن اقبال کردند، و سپس به نقل و ترجمة آن همّت گماشتند.
سپس مرحوم مشکوة مطلب را ادامه می دهد تا اینکه می گوید:
صحیفه از طرق زَیْدِیَّه نیز متواتر است ... و من خود بعضی از بزرگان طریقة زیدیّه را در حوزة مقابلة صحیفه دیده ام که با منتهای خضوع و تعظیم می بودند. و ایشان شروح صحیفه مخصوصاً شرح سید علیخان کبیر را محترم می دارند.
دعاهای صحیفه علاوه بر حسن بلاغت ، و کمال فصاحت ، بر لُبابی از علوم الهی و معارف یقینی مشتمل است که عقول در برابر آن منقاد و مطیع ، و فحول در برابر آن خاضعند. و این حقیقت برای صاحبدلان که گوش حقّ نیوش ، و دیدة حق بین دارند، ظاهر و حاضر و آشکار است .
انتساب صحیفه به حضرت سجّاد علیه السّلام قطعی است
زیرا عبارات صحیفه دلالت دارد که : این کتاب فوق کلام مخلوق است . و از این جهت این اثر مقدّس از دسترس اوهام واضعین و جاعلین برتر و بالاتر است .
یکی از عرفاء می گوید: «صحیفه قائم مقام وحی های آسمانی ، و نازل منزلة صحیفه های لوحی و عرشی است .»
در اینجا مرحوم مشکو'ة «داستان مرد بصری را که ادّعا کرده بود مانند أدعیة صحیفه می تواند انشاء کند، آنگاه قلم برداشت و سربه زیر افکند، و در همان حال سرافکندگی بمرد» را که ما در همین مجلد ص 27 از «ریاض السالکین » از «مناقب » ابن شهر آشوب آوردیم ، ذکر می کند و پس از آن می گوید:
پیشوایان و بزرگان مصنّفین این فنّ همگی از آن کتاب روایت کرده اند، به طوری که هیچ یک از کتب أدعیة معتبره از آن خالی نیست .
تا اینکه شرح مفصّلی را از کتب أدعیه که از أدعیة صحیفه مشحون اند مانند کتاب شیخ الطَّائفة ، و قُطب راوندی ، وسید علی بن حسین بن باقی ، و سید علی بن طاوس ، و رضی الدین أبوالقاسم علی بن طاوس ، و شهید محمد بن مکّی ، و ابراهیم کفعمی ، ذکر می کند و سپس می گوید:
با توجه به آنچه در این مقدمات ذکر شد، ثابت و مدلّل گشت که : این صحیفة مبارکه پیشوای کتب اسلامی ، و تالی قرآن کریم است . و عقل و نقل بر صدور آن ا مقام امام چهارم گواهی می دهند. و دشمن نیز در این باب جز آنچه دوست گوید نتواند گفت .
و از آنجا که جمال روح و باطن هر کس در آثار او نیز منعکس است ، همچنین در این مورد همان طور که انشاء کنندة این کتاب شریف ، امامی است که همه به شفاعت و توسّل به ذیل عنایت و استضائة از نور معرفت ، و راه جستن از هدایتش نیازمندند، و او از غیر خدا بی نیاز است ، همچنین کتاب آن حضرت از نوشته های مردم مستغنی است ، و دست نیاز همة خلق به جانب آن گشوده و دراز است .
زیرا ملاحظه فرمودید که : همة کتب أدعیه ریزه خوار خوان آن بزرگوارند، و هر یک از آن بهره و نصیبی دارند. ولی آن کتاب مستغنی از همه است ، و هیچ یک از دعاهای آن از کتاب دیگری نقل نشده است .
زیرا کسی را نمی رسد که بر آن سبقت جوید، بلکه هیچ کس به گرد آن شهسوار عرصة معرفت نمی رسد. و سراسر صحیفة شریفه مشحون از حقایقی است که خدای تعالی هنگام خلوت و حال آن را بر زبان آن حضرت روان ساخته است .[6]
امتیاز هشتم که مولّف محترم به عنوان امتیازی دیگر در پایان مقدّمة خود به شمار آورده اند و با آن مطلب خود را ختم نموده و امضاء کرده اند این می باشد که :
متن روایت این صحیفه با متن روایت صحیفة معروفه با اشتراک در اصل نقل ، جریان اختلافات جزئی در ألفاظ و عبارات دارد که ذکرش مهم نیست .
آنچه مهم و قابل ذکر است ، دنبالة روایت صحیفة معروفه است که پس از بیرون شدن فرزندان عبدالله بن حسن از نزد امام صادق علیه السّلام در حالی که می گفتند: لاَحَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إلاَّ بِاللهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیم ، امام صادق علیه السّلام را با متوکّل راوی حدیث گفتگوئی است که ضمن آن خوابی از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم نقل می فرماید، و جمله ای دارد که به حسب ظاهر معنی آن جمله ، دستاویزی بود برای مخالفان تأسیس جمهوری اسلامی ایران (با قطع نظر از توجیه صحیح آن ).
و جملة مزبور این است که : حضرت می فرماید:
(مَا خَرَجَ وَ لاَ یَخْرُجُ مِنَّا أهْلَ الْبَیْتِ إلَی قِیَامِ قَائمِنَا أحَدٌ لِیَدْفَعَ ظُلْماً أوْ یَنْعَشَ حَقّاً إلاَّ اصْطَلَمَتْهُ الْبَلِیَّةُ وَ کَانَ قِیَامُهُ زِیَادَةً فِی مَکْرُوهِنَا وَ شِیعَتِنَا) که این قسمت از روایت تماماً در صحیفة قدیمه أصلاً وجود ندارد.
و جالب است که : در آخر روایت صحیفة معروفه نیز سند دیگری را که از أبوالْمُفَضَّل شروع می شود ذکر می کند، که حاوی أبواب صحیفه است .
این سند نیز مانند سند سابقش ، گویندة حدّثنا معین نشده و اجمال سند قبلی عیناً در این سند نیز موجود است . جز اینکه جریان قضیّه در این سند هم مانند صحیفة قدیمه تا اوّل خواب رسول خداست و تتمّة روایت صحیفة معروفه در این سند ذکر نشده است . وَ اللهُ الْعالِم بحقایق الاُمُورِ.
الْعَبْدُ الْمُفْتَاقُ إلَی رَحْمَةِ رَبِّهِ
السَّیِّد أحْمَد الْفَهْرِی [7]
ترجمة رجال سند صحیفه
پاسخ از این بیان امتیاز نیز به چند وجه داده می شود. زیرا که خود این بیان از چند جهت مخدوش می باشد. و لهذا باید در هر یک از آن جهات به تفصیل بحثی جداگانه نمود و سپس به پاسخ آن پرداخت . و قبل از ورود در بحث ناچاریم از آنکه : مقدّمة صحیفة کامله را که بحث روی آن است ترجمه نمائیم ، و پس از آن وارد گفتا شویم . و ترجمه به قرار ذیل می باشد:
حدیث کرد برای [8] ما سید أجلّ نجم الدّین بَهاءُ الشَّرَف ابوالحسن : محمد بن حسن بن احمد بن علی بن محمد ابن عُمَر بن یحیی عَلَوِی حسینی ؛[9] گفت : خبر داد به ما شیخ نیکبخت و سعادتمند، أبو عبدالله : محمد بن احمد بن شهریار[10] خزینه دار خزانة مولانا امیرالمومنین علی بن ابیطالب علیه السّلام در ماه ربیع الاوّل از سنة پانصد و شانزده در حالی که بر او می خواندند و من می شنیدم . او گفت[11]: شنیدم صحیفه را در وقت قرائت بر شیخ بسیار راستگو، أبو منصور: محمد بن محمد بن احمد بن عبدالعزیز عُکْبَری که عدالتش مورد تصدیق بود؛.[12] از ابوالمفضّل : محمد بن عبدالله بن مُطَّلب شَیْبانی .
نقل مقدمة صحیفة کامله
او گفت : حدیث کرد برای ما شریف ، أبو عبدالله : جعفر بن محمد بن جعفر بن حسن بن جعفر بن حسن بن حسن بن امیرالمومنین علی بن أبیطالب :
او گفت : حدیث کرد برای ما عبدالله بن عُمَر بن خَطّاب زَیَّات (روغن فروش ) در سال دویست و شصت و پنج .
او گفت : حدیث کرد برای من دائی من : علیّ بن نُعْمان أعْلَم (لب بالا شکافته ).
او گفت : حدیث کرد برای من عُمَیْر بن مُتَوَکِّل ثقفی بلخی از پدرش : متوکلّ بن هارون .
او گفت : من برخورد و ملاقات کردم با یحیی بن زید بن علی علیه السّلام در حالی که به سوی خراسان رهسپار بود پس از کشته شدن پدرش ، و بر او سلام نمودم .
یحیی پرسید: از کجا میائی ؟! گفتم : از حج مراجعت دارم !
او دربارة کسان و اقوام و بنی أعمام خود که در مدینه بودند از من پرسید. و بالاخصّ از احوال جعفر بن محمد علیه السّلام سوال را به مبالغه رسانید، و من خبر آنها و خبر او را به وی دادم ، و مراتب حزن و اندوهشان را بر قتل پدرش : زید بن علی علیه السّلام بیان کردم .
پاورقی
[1] - «ریاض السالکین »، طبع سنگی 1317، ص 6 و طبع جامعة مدرّسین قم ، ج 1، ص 58.
[2] - شرح صحیفة میرداماد ص 45.
[3] - «نورالانوار» ص 3.
[4] - شرح صحیفه سجّادیّة علاّمه مدرسی چهاردهی دیباجه ص 5.
[5] - «بحار الانوار»، طبع حروفی ، ج 110 ص 59.
[6] - ترجمة مقدمة استاد سید محمد مشکوة که در ضمن مقدّمة صحیفة کاملة سجّادیّه با ترجمة فارسی آقای سیدصدرالدین بلاغی از نشریات دارالکتب الاسلامیّة در ذی الحجة سنة 1369 از ص 6 تا ص 14 به طبع رسیده است .
[7] - شرح و ترجمة صحیفة سجّادیّه تألیف سیداحمد فهری ، ج 1، چاپ اول ، پیام ، انتشارات مفید. ص 4 تا ص 9 از مقدّمة شارح . باید دانست که : ایشان اصل صحیفة به دست آمده را در دمشق با خطّ استاد محمد عدنان سنقنقی و مطبعة دارطلاس شام به طبع رسانیده اند، و در مقدّمة آن پنج امتیاز از این امتیازات هشتگانه را ذکر کرده اند. ولیکن چون ما می خواستیم به تمام جوانب گفتارشان اطلاع پیدا کنیم برای خوانندگان عزیز از شرح صحیفة فارسی ایشان این امتیازات را ذکر نمودیم .
[8] - در «ریاض السالکین » از طبع سنگی رحلی سنة 1334 ص 6 و از طبع حروفی جامعة المدرسین ج 1 ص 54 گوید: مراد از لفظ حَدَّثنا ، سماع است از لفظ سید اجل چه آنکه سیّد اجل از حفظ املاء کرده باشد و چه آنکه از روی کتاب خود خوانده باشد و این گونه تحمّل روایت ، عالی ترین طرق هفتگانة تحمّل روایت می باشد. نزد جمهور محدّثین و علماء علم حدیث بر آن اصطلاح و قرار داد نموده اند که : اگر شخص راوی خودش به تنهائی از شیخ بشنود و یا شکّ کند که آیا با وی دیگری هم شنیده است یا نه در این صورت با لفظ حدّثنی روایت را بیان می کند و اگر با او دیگری هم در استماع شریک باشد، با لفظ حدَّثنا بیان می نماید، و اگر خودش روایت را بر شیخ بخواند با لفظ أخبرنی بیان می دارد، و اگر در حضور او برای شیخ ، شخص دیگری بخواند، با لفظ أخبرنا بیان می نماید. و جایز نیست در نزد محدّثین هر یک از الفاظ «حدَّثنا» و «أخبرنا» جای خود را به یکدیگر دهند و در کتب مولّفه مراعات این نکته را ننمایند. و اما لفظ «أنبأنا» کلمه ای است که آن را برای اجازه و مناوله (دست به دست دادن حدیث ) و قرائت و سماع ، اصطلاحاً استعمال می کنند. وگرنه از جهت معنی لغوی فرقی در میان إنباء و إخبار وجود ندارد.
[9] - سیّد علیخان مدنی در «ریاض السالکین » طبع رحلی 1334 ص 6 تا ص 7 و طبع وزیری ، ج 1 ص 58 تا ص 69 ترجمة رجال سند صحیفه را ذکر کرده است و ما در اینجا نتیجة بحث او را ذکر می کنیم : سید نجم الدین بهاءالشّرف برای وی در کتب رجال ذکری به میان نیامده است . شیخ ابوعبدالله ابن شهریار را شیخ ابوالحسن علی بن عبیدالله بن بابویه درکتاب «فهرست » از مشایخ شیعه شمرده است و او را به فقه و صلاح ستوده است . او خزانه دار مشهد امیرالمومنین علیه السلام در نجف بود. شهریار نامی است عجمی مرکّب از شهر و یار و معنی آن بزرگمرد شهر است . و شیخ ابوعبدالله مذکور داماد شیخ الطائفة ابوجعفر محمد بن حسن طوسی بود که دختر او را به زنی گرفته بود. واین دختر، مادر پسر شیخ ابو عبدالله بود که آن پسر به نام : أبوطالب حمزة بن محمد بن احمد بن شهریار بود چنانکه از کتاب «یقین » سید علی بن طاووس نوّرالله مرقده مستفاد می گردد. و عُکْبَریّ معدَّل مذکور را من در کتب رجال اصحاب ما نیافتم آری سمعانی در کتاب «أنساب » او را ذکر کرده است و گوید: جماعتی از شیوخ در بغداد و اصفهان برای ما از ناحیة او روایت نموده اند. وی در سنة 472 وفات یافت . و پدرش أبونصر محمد از جماعتی از جمله از پسرش ابو منصور حدیث کرده است و در عکبری در سنة 420 فوت نموده است و مرد صدوقی بوده است . و عموی او ابوالحسن عبدالواحد بن احمد بن الحسین بن عبدالعزیز عکبری معدّل مردی صدوق و متشیّع بود و در سنة 419 در عکبری وفات کرد (انتهی کلام سمعانی ).
و أبوالمفضّل محمد بن عبدالله بن محمد بن عبیدالله بن بهلول بن همّام بن مطّلب بن همّام بن بحر بن مطر بن مرّة الصغری بن همّام بن مرّة بن ذهل بن شیبان . نجاشی گوید: در طلب حدیث در تمام طول عمرش سفر نمود. و در ابتدای امرش مردی صاحب ضبط بود و سپس خلط نمود و من جُلّ اصحابمان را چنان یافتم که او را تعییب می کنند و ضعیف می شمرند. وی کتب بسیاری دارد از جمله کتاب «شرف التّربة »، کتاب «مزار امیرالمومنین علیه السلام»، کتاب «مزار الحسین علیه السلام»، کتاب «فضایل العباس »، کتاب «الدّعاء»، کتاب «من روی حدیث غدیر خم »، کتاب «رسالة فی التّقیّة و الاءذاعة »، کتاب «من روی عن زید بن علی بن الحسین : » کتاب «فضایل زید»، کتاب «الشافی فی علوم الزّیدیّة »، کتاب «اخبار أبی حنیفة »، کتاب «القلم »، من این شیخ را (شیبانی را) دیدم و از او روایات بسیار شنیدم ، و سپس از روایات او درنگ نمودم مگر روایاتی که میان من و میان او واسطه بوده است . (انتهی کلام نجاشی )
و شیخ الطّائفة در «فهرست » گفته است : وی کثیرالرّوایة حسن الحفظ بوده است مگر اینکه جماعتی از اصحاب ما او را ضعیف شمرده اند. او دارای کتابی است به نام «الولادات الطّیّبة » و کتاب «الفرائض » و کتاب «المزار» و غیرذلک . جماعتی از اصحاب ما جمیع روایات او را برای ما روایت نموده اند. (انتهی ) و ابن غضائری راجع به وی گوید: او وضّاع و کثیرالمناکیر است . من کتب او را دیده ام . در آن أسانیدی موجود است بدون متون ، و متونی موجود است بدون أسانید. و چنین می دانم که باید روایاتی را که در روایت آنها متفرد است ترک نمود. (انتهی ) و علاّمه در «خلاصه » او را دو بار ذکر کرده است : یکبار مانند آنچه را که نجاشی ذکر کرده است و یکبار مانند آنچه را که ابن غضائری ذکر نموده است . و ابن داود وی را در رجالش سه مرتبه ذکر نموده است : یکبار در موثّقین و دو بار در مجروحین . و الله أعلم .
و اما شریف ابوعبدالله جعفر بن محمد بن جعفر بن حسن بن جعفر بن حسن بن حسن بن أمیر المومنین علی بن ابیطالب : ، نجاشی پس از شمارش نسب او گوید: وی پدر أبوقیراط است و پسرش : یحیی بن جعفر است . او روایت حدیث نموده است و در میان طالبیّین سرشناس و وجیه و متقدّم بوده است و در میان اصحاب ما ثقه بوده است . شنید و بسیار شنید، و عمری طولانی نمود و سندش عالی گردید. وی صاحب کتاب «تاریخ علوی »، و کتاب «صَخرة و بئر» می باشد. خبر داد به ما شیخنا محمد بن محمد و گفت : حدیث کرد برای ما محمد بن عمر بن محمد جعابی که گفت : جعفر برای ما جمیع کتب خود را حدیث کرده است . وی در ذوقعدة سنة 308 در حالی که نود و چند سال داشت فوت نمود. و از او حکایت کرده است که : تولّدش در سرّ من رأی سنة 224 بوده است . و پنهان نماند که : تاریخ ولادت و وفاتش با سنّ نود و أند سال وفق نمی دهد. و علاّمه در «خلاصه » گوید: وفاتش در سنة 380 بوده است و آن نیز وفق نمی دهد و ظاهراً در تاریخ سبق قلمی به کار رفته است .
و اما دربارة عبدالله بن عمر بن خطّاب زیّات گوید: فیّومی گوید: خطب الی القوم : زمانی که طلب کند تا از ایشان دختری را به ازدواج درآورد. و اسم آن را خِطْبَة با کسرة خاء گذارند و فاعلش خاطب و خطَّاب مبالغة در آن است و به آن نام نهاده شده است . (انتهی ) و از برای این مرد ذکری در میان کتب اصحاب ما به هیچ وجه نمی باشد. و بعضی گفته اند: از آنجا که اخبار سعید ابوعبدالله خازن در سنة 516 بوده است و حدیث کردن این عبدالله بن عمر در سنة 265 بوده است و تعداد راویان در این میان سه نفر می باشند با آنکه زمان فاصلة میان دو خبر به 251 سال بالغ می گردد، و ظاهراً هم این راویان سه گانه بعضی بعض دگر را ملاقات نموده اند به طوری که کلمة حدثنا نصّ بر آن می باشد، و عَنْعَنَه نیز بر آن اشعار دارد، و مقدار این زمان بانسبت عدّة افراد این سند، بسیار گسترده و طویل و وسیع می باشد، از اینجا به دست می آید که این سند سند عالی است به معنی مستفیض از محدّثین که گفته اند: العالی السند سندی است که با وجود اتّصال سند در آن ، قلیل الواسطه باشد. این گونه سند را تحسین می کنند و آن را بر سندی که مخالف آن باشد مقدّم می دارند به طوری این امر مهم است که اکثر محدّثین سلف دنبال چنین سندی می گشتند و سنَّت معموله در میانشان بود که : شدّ رحال می نمودند به سوی دورترین شهرها تا مشایخ معمّر را ملاقات کنند و به واسطة آن اسناد روایتشان عالی شود و حدیث از خلل و فسادی که به هر یک از راویان دست می دهد دورتر گردد. چرا که هیچ یک از راویان رجال سند نمی باشند الاّ آنکه جایزالخطا هستند پس هرچه وسائط بیشتر گردد و سند طویلتر شود مظنّة جواز خطا بیشتر می شود و هرچه کمتر شود کمتر می گردد.
و اما دربارة علی بن نعمان أعلم نخعی گوید: نجاشی گفته : از حضرت امام رضا علیه السلام روایت نموده است و برادرش داود از او برتر است . و پسرش حسن بن علی و پسر او: احمد نیز روایت حدیث نموده اند و علی بن نعمان ثقه و وَجْه و ضابط و صحیح و واضح الطریقة بوده است . وی دارای کتابی می باشد که جماعتی آن را از او روایت کرده اند... (انتهی ) و در کتب رجال شخصی به نام علی بن نعمان غیر از او نداریم .
و اما دربارة عمیر بن متوکل ثقفی بلخی گوید: نجاشی گوید: متوکّل بن عمیر بن متوکل از یحیی بن زید، دعای صحیفه را روایت کرده است : خبر داد به ما حسین بن عبیدالله ، از ابن أخی طاهر ( این طور در نسخة اصلی وارد شده است ولیکن در نسخة مطبوعة از نجاشی «از محمد بن مطهّر» آمده است .) از پدرش از عمیر بن متوکل از پدرش متوکّل از یحیی بن زید دعای صحیفه را (رجال نجاشی : ص 301.) انتهی . و پنهان نباشد که اوّل کلام وی ظاهر است در آنکه راوی صحیفه از یحیی بن زید متوکّل بن عمیر می باشد و اما از سند آن معلوم می شود که : متوکّل راوی صحیفه جدّ او بوده است به طوری که در متن صحیفه نیز اینچنین است . و ممکن است با گونه ای از توجیه و عنایت میان این دو کلام را وفق داد. و هیچ یک از اصحاب تصریحی بر وثاقت متوکّل مزبور نکرده اند مگر آنکه حسن بن داود (کتاب «رجال ابن داود» ص 157 شمارة 1256.) نوادة او: متوکل بن عمیر را از زمرة موثّقین در کتاب خود ذکر نموده است . و توثیق او مثمرثمری نمی باشد همچنانکه بعضی پنداشته اند.
آیة الله آقا میرزا ابوالحسن شعرانی در شرح صحیفة خود ص 5 گوید: متوکّل بن هارون در کتب رجال مذکور نیست و شیخ طوسی و نجاشی » متوکّل بن عمیر بن متوکل گفته اند. و البتّه نسخة صحیفه که نزد آن دو شیخ بزرگوار بوده معتبرتر از این است که ما داریم . چون آنها صحیفه را به روایت دیگر نقل می کردند که أبوالمفضّل شیبانی در آن نیست بلکه تلعکبری از ابن أخی طاهر از محمد بن مطهر از پدرش از متوکّل بن عمیر روایت کرده است و در مورد اختلاف اعتماد بر نسخة آنهاست . و همچنین آیة الله شعرانی در ص 4 دربارة طول زمان سه راوی که بالغ بر 251 سال می باشد و ما از سید علیخان شیرازی بر علوّ سند توجیه نمودیم ، این طور می گوید: میان دو تاریخ مذکور در اسناد 251 سال است و روات در این مدّت سه تن عکبری و شیبانی و شریف ابوعبدالله هستند. عکبری در 472 وفات یافت و ناچار پس از سنة چهارصد از شیبانی روایت کرده است و شیبانی پس از چهارصد زنده بود و شریف ابو عبدالله در سال 308 وفات یافت و اگر شیبانی او را هنگام مرگ ملاقات کرده و از او حدیث فرا گرفته و به سنّ عقل و تمیز رسیده باشد باید پیش از سنة سیصد تولد یافته و عمرش از صد سال افزون باشد. و شاید عکبری به واسطه از شیبانی نقل کرده است و واسطه در اسناد مذکور نیست .
[10] - یعنی ابن شهریار گفت . و از اینجا معلوم می شود که : در شرح صحیفة فیض الاسلام ص علیهماالسّلامکه فاعل قال را سید نجم الدین پنداشته است ، اشتباه می باشد.
[11] - آیة الله مدرس چهاردهی در شرح صحیفة خود ص 10 گوید: این شیخ محمد فقیه و صالح بود و ملقّب بود به مُفَجَّع از زیادتی حزن و اندوه او بر اهل بیت عصمت علیهم الصلاة و السلام ملقّب به این لقب شده است و صحیح المذهب و خوش اعتقاد بود و از بزرگان مذهب امامیّه بود.
[12] - باید دانست : آنچه را که در ترجمة فارسی شرح صحیفة سجّادیّه استاد حاج مهدی الهی قمشه ای در ص 16 در ترجمة این فقرات ذکر نموده است اشتباه است . وی گفته است : روایت کرد ما را شیخ سعید محمد فرزند احمد بن شهریار (که او داماد شیخ الطّائفة صدوق علیه الرحمة است ) که : أبو منصور محمد بن احمد بن عبدالعزیز عُکْبری مُعَدَّل ؛ صحیفه را بر شیخ صدوق عرضه می داشت و قرائت می کرد هنگام قرائت من حاضر بودم و استماع قرائت صحیفه می کردم .
اوَّلاً همان طور که در تعلیقه خواهیم دید: محمد بن احمد بن شهریار خزانه دار قبر مطهّر حضرت امیرالمومنین علیه السلام داماد شیخ الطّائفة طوسی بوده است نه صدوق . و اطلاق صدوق را بر شیخ طوسی به عنوان عَلَم مشهور و مُعَرِّف وی تا به حال ندیده ایم .
ثانیاً لفظ صدوق در روایت به معنی بسیار راستگو، صفت است برای خود أبومنصور محمد عکبری معدَّل . و خود او بوده است که صحیفه را از أبوالمفضّل شیبانی روایت می کند، نه آنکه عَلَم است ، و روایت عُکْبری به واسطة عرضه بر شیخ صدوق بوده است . فلاحظ و تَأَمّل !