در میان کشورهای خاورمیانه، ایران در دهه‌های آینده افزایش 2.6 درجه سانتی‌گراد میانگین دما و کاهش 35 درصدی بارندگی را تجربه خواهد کرد .از این رو، تغییر اقلیم در ایران از شدیدترین‌ها در منطقه خاورمیانه است. گزارش‌های زیادی کاهش مداوم بارندگی سالانه در حدود 30 درصد ارائه میکنند. روند مکانی و زمانی بارش در ایران به طور گسترده توسط پژوهشگران متعددی مورد بررسی قرار گرفته است. دو رشته کوه مرتفع زاگرس و البرز به ترتیب در غرب و شمال به طور قابل توجهی بر الگوهای زمانی و مکانی بارندگی و دما اثر می‌گذارند.
روند کاهشی بارندگی سالانه و فصلی در ایستگاه‌هایی است که بیشتر در شمال غرب ایران واقع هستند. رژیم اصلی بارش در فصل زمستان است به نحوی که در برخی از مناطق جنوب و جنوب شرق ایران بیش از نیمی از کل بارش‌ها در فصل زمستان رخ می‌دهد. با دور شدن از مناطق مذکور به سمت شمال و سواحل دریای کاسپین، سهم بارش‌های پاییزی بیشتر از بارش‌های زمستانی می‌شود. تحت اثر تغییرات اقلیمی، تمامی مشخصات هواشناختی ایران تغییر کرده است. به عنوان مثال، نقش گسترش پرفشار سیبری در اقلیم ایران به لحاظ مکانی و زمانی از نوسان دما به کنترل خشکسالی تغییر کرده است. از این رو، یکی از واقعیت‌های تغییر اقلیم در ایران، روند افزایشی شدت خشکسالی همراه با روند کاهشی بارندگی و شدت سیل است.
تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین بر بارش‌ها و رویدادهای شدید مانند سیل و خشکسالی در ایران و بر منابع آب، کشاورزی، محیط زیست، بهداشت عمومی، صنعت و اقتصاد اثر می‌گذارد.
خشکسالی، سیل و تغییرات اقلیمی شدید اثرات مخربی بر ایران داشته است، مردم را مجبور به نقل مکان‌های داخلی کرده است. بیش از 11 میلیون نفر در ایران بین سال‌های 1359 تا 1379 تحت اثر سیل آسیب دیده‌اند. در سال‌های اخیر، سالانه ده‌ها هزار نفر -و بیش از 520 هزار نفر درسیلاب سراسری و ویرانگر در فروردین 1398- در داخل کشور به دلیل سوانح طبیعی آواره شدند.
نزدیک به 85 درصد از ایران در یک منطقه خشک یا نیمه خشک زندگی میکنند، به این معنی که با وجود اینکه میلیون‌ها نفر با سیلاب مواجه هستند، بسیاری از آنها با کمبود آب و آسیب‌پذیری شدید در برابر خشکسالی مواجهند. رخدادهای شدید مانند موج گرمای فلج‌کننده در تابستان 1403، اوج مصرف برق و قطع مکرر برق و در نتیجه تعطیلی مکرر محل‌های کسب و کار در سراسر کشور شد.
عواقب خشکسالی با افزایش جمعیت ایران که در 40 سال گذشته تقریباً دو برابر شده و در سال 1403 به 89 میلیون نفر برآورد می‌شود، بزرگ‌تر می‌شود. بر اثر بحران آب از آنجایی که افراد بیشتری در داخل کشور از روستا به شهر مهاجرت میکنند، ساکنان شهرهای ایران احتمالاً تازه‌واردان را به عنوان رقابت برای مشاغل، مسکن و سایر منابع خواهند دید.
مخاطرات محیط زیستی برای بسیاری از مهاجران مقیم ایران که تعداد زیادی از آنها از افغانستان، عراق و جاهای دیگر آواره شده‌اند، مشکل ساز است. بسیاری از 3.4 میلیون پناهنده و سایر مهاجران اجباری در ایران پس از فرار از درگیری‌ها و بحران‌های اقتصادی که به دلیل تخریب محیط زیست در کشورهای خود تشدید شده بود، وارد ایران شده‌اند. خشکسالی شدید و جاری شدن سیلاب در افغانستان، یکی از آسیب‌پذیرترین کشورهای جهان از نظر اقلیمی، به یک بحران انسانی بزرگ و ناتوان‌کننده انجامیده است. در ایران، پناهندگان در برخی سکونتگاه‌ها در طول موج گرمای 1403 با چالش‌هایی از جمله دسترسی محدود به آب و غذا مواجه شدند. به دلیل محدودیت در تحرک آنها، در بعضی مناطق کشور ایران محدود می‌شوند. در نتیجه، احتمالاً مهاجرت داخلی بیشتری در ایران رخ می‌دهد و در درازمدت، احتمال مهاجرت فرا مرزی نیز بیشتر خواهد بود.
ایران تقریباً از 83 درصد از کل منابع آب شیرین موجود استفاده می‌کند (دو برابر بیشتر از آنچه استانداردهای بین‌المللی بهره‌برداری پایدار از منابع آب). افزایش بهره‌وری آب کشور و بهبود بهره‌وری آب از اولویت‌های فعلی است و البته به معیشت پایدارتر کشاورزان نیز باید پرداخت. رویکرد دیگر، تغییر کاربری اراضی و مزارع در مناطق خاص به منظور اطمینان از سازگاری با محیط زیست است. ارائه کمک‌های مالی می‌تواند به افراد کمک کند تا بدون نیاز به نقل مکان به شهرها یا خارج از کشور، به راحتی از کشاورزی به کسب‌وکار جایگزین تغییر شغل دهند.
تا سال 1400، 188 سد در ایران وجود داشته که ممکن است به انحراف و مدیریت آب کمک کنند، اما منجر به خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها نیز شده‌اند که اثرهای عمده‌ای بر زمین‌های کشاورزی و ساکنان محلی داشته‌اند. بین سال‌های 1400 تا 1402 حدود 800 هزار نفر به مازندران مهاجرت کردند که بسیاری از آنها از مناطق آسیب‌دیده از اقلیم خارج شده اند. این موضوع می‌تواند منجر به کمبود آب و عدم تعادل طولانی مدت شود زیرا زمین‌هایی که قبلاً برای کشاورزی استفاده می‌شد به مسکن و سایر ساخت و سازها تبدیل می‌شود. این سوال مطرح خواهد شد که چگونه می‌توان خدمات ضروری مانند آب، گاز، تلفن، آموزش و درمان را به جمعیت جدید ارائه کرد؟
به گفته دولت ایران، پس از تسلط طالبان بر افغانستان در مرداد 1400 تقریبا یک میلیون افغانستانی به ایران گریختند که بسیاری از آنها از آزار و اذیت یا ناآرامی‌های مدنی در افغانستان فرار کردند، اما بیش از یک چهارم افرادی که توسط کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) مورد بررسی قرار گرفتند، گفتند که به دلایل اقتصادی مهاجرت کرده‌اند که برای کشاورزان و دامداران ممکن است شامل پیامدهای تغییرات اقلیمی بشود.
کنوانسیون چارچوب سازمان ملل متحد در مورد تغییرات اقلیم (UNFCCC) که توسط 198 طرف تصویب شد، اعلام می‌کند که «کشورهای توسعه‌یافته عضو... باید به کشورهای در حال توسعه که به ویژه در برابر اثرات نامطلوب تغییرات اقلیمی آسیب پذیر هستند، در تامین هزینه‌های سازگاری کمک کنند.» اما در ایران، این وضعیت به دلیل رویکرد جهان غرب در قبال تهران پیچیده شده است.
علاوه بر این، ایران در میان ده کشور اول انتشاردهنده کربن در جهان قرار دارد (اگرچه میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای آن کسری از انتشار گازهای گلخانه‌ای از بزرگترین انتشار دهنده‌ها: چین و ایالات متحده است). در حالی که دولت متعهد به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای است، تا حدی به این دلیل که تحریم‌های غرب علیه کشور مانع از افزایش ظرفیت فنی و بهره‌وری انرژی این کشور می‌شود، برای انجام این کار با مشکل مواجه شده است. به عنوان مثال، ایران در جایگزینی صنعت نفتی خود با مشکل مواجه است و کیفیت بنزین آن بسیار پایین تر از استانداردهای بین المللی است. تحریم‌ها و چالش‌های اقتصادی متعاقب آن، دولت را وادار به تجارت انرژی با همسایگانی مانند افغانستان، عراق و پاکستان کرده است که به شدت به برق، گاز و نفت ایران وابسته هستند. بنابراین، کل منطقه با بادهای مخالف بیشتری مواجه است که در جهتی پایدارتر از نظر محیط زیستی حرکت میکنند.
تعامل دیپلماتیک بیشتر می‌تواند در همه این جبهه‌ها کمک کند. کمک به سیاست‌گذاری و ظرفیت‌سازی فنی می‌تواند به توانایی ایران برای انطباق با فشارهای اقلیمی، واکنش به هجوم مهاجران در برخی مناطق کمک کند و ماندن مردم در مناطق آسیب‌پذیر از اقلیم را آسان‌تر کند. در حالی که در محیط ژئوپلیتیک کنونی بسیار بعید است، کمک بین المللی برای ایران می‌تواند به کاهش اثر فشارهای اقلیمی و پذیرش مهاجران آسیب پذیر کمک کند.
پذیرش‌ها و کنوانسیون‌های بین المللی در مورد تغییرات اقلیمی از ریو 1992 تا 2016 نیویورک تدوین شده است. ایران در بیست و یکمین کنفرانس اعضای کنوانسیون چارچوب سازمان ملل متحد در مورد تغییرات اقلیمی (UNFCCC) در پاریس 2015 (COP21) شرکت کرد، توافق‌نامه خود را در 12 دسامبر تصویب کرد. 2015 در پاریس، و معاهده خود را در 22 آوریل 2016 در نیویورک امضا کرد. از این رو، ایران از تلاش‌های بین‌المللی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای (GHG) و سازگاری با اثرهای تغییرات اقلیمی، بر اساس اصل مسئولیت‌های مشترک اما متمایز (CBDR) حمایت کرده است. راهبردهای ملی تغییر اقلیم در ایران باید بر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در بخش انرژی متمرکز شود. برای این منظور انرژی‌های تجدیدپذیر مانند پنل‌های خورشیدی توسعه داده است. در این راستا، تحقیق و توسعه بیشتر باید روش‌های جدیدی برای کشف کاربردهای انرژی تجدیدپذیر و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به منظور غلبه بر خطر فزاینده اثرات تغییرات اقلیم در نظر گرفته شود.
*استاد دانشگاه
47232