با توجه به اینکه در کتابهای تاریخ نوشته شده که مختار مردم را به سوی محمد دعوت می کرد آیا مختار مورد تایید ائمه هست یا نه؟

یکی از تحولاتی که در کوفه به وقوع پیوست و از جمله پیامدهای قیام امام حسین ـ علیه السلام ـ محسوب می شود قیام مختار است مختار فرزند ابوعبیدة بن مسعود ثقفی یکی از سرداران اسلام بود که در شمار شیعیان سرشناس کوفه به شمار می رفت. در آغاز قیام امام حسین ـ علیه السلام ـ مسلم بن عقیل فرستاده امام ـ علیه السلام ـ به کوفه، در خانه مختار سکونت گزید و مختار با وی بعیت کرد و بعد از شهادت مسلم او زندانی شد و در تمام مدتی که واقعه کربلا رخ داد او در زندان بود که بعداً با وساطت عبدالله بن عمر آزاد شد و به حجاز رفت و در مکه به عبدالله بن زبیر پیوست.[1] زیرا درپاره ای از اهداف مشترک بودند ولی این اتحاد به زودی از هم گسست و مختار در پی خواسته های خود از ابن زبیر جدا شد و به کوفه رفت قبل از آن مختار با محمد حنفیه دیدار کرد و نقشه خود مبنی بر خونخواهی امام حسین ـ علیه السلام ـ و انتقام گرفتن از قاتلان آن حضرت را با او در میان گذاشت. مختار سکوت محمد حنفیه را برای خود اجازه تلقی کرد و در کوفه مردم را به قیام همراه خود فراخواند و گفت: محمد بن علی (محمد حنفیه) مرا به سوی شما فرستاده که من مورد اعتماد و وزیر و برگزیده و امیر او هستم...»[2] اما بعضی از شیعیان از جمله سلیمان بن صرد ادعای او مبنی بر رابطه اش با محمد حنفیه را مورد انکار قرار دادند.[3] مختار قبل از دست زدن به هر گونه اقدام مؤثر دوباره توسط حاکم کوفه زندانی شد ولی بعد از آزادی از زندان به سازماندهی قیام خود پرداخت. گویند مختار ابتدا صلاح دید با امام سجاد ـ علیه السلام ـ رابطه برقرار سازد و او را در جریان بگذارد ولی امام پاسخ مثبتی به او نداد از این رو او به محمد حنفیه روی آورد.[4] ولی محمد هم پاسخ مبهمی به او داد به این مضمون که «از این که خدا ما را به وسیله هر که از بندگانش یاری دهد، مخالفتی نداریم».[5]
موضع ابن حنفیه در قبال مختار، در اوضاع عمومی کوفه اثر نهاد زیرا دوری امام سجاد ـ علیه السلام ـ از صحنه مبارزات علنی بخاطر وجود جو خفقان و همچنین آگاهی امام ـ علیه السلام ـ از بی وفایی و رنگ پذیری آن ها و در نتیجه عدم پاسخ مثبت در قبال قیام مختار نظر شیعیان را به سوی ابن حنفیه که بعد از امام سجاد ـ علیه السلام ـ فردی مورد قبول شیعیان بود متوجه ساخت و مختار نیز زعامت شیعیان را به دست گرفت و تعدادی از بزرگان شیعه که او را شایسته رهبری می دانستند به گرد او جمع شدند و به نفع مختار به تبلیغ پرداختند و گروهی هم که به نمایندگی مختار از طرف ابن حنفیه تردید داشتند به حجاز رفته و پاسخ محمد بن حنفیه که در جواب آنها گفت «به خدا دوست دارم خداوند به دست هر کدام از بندگانش که صلاح می داند انتقام ما را از دشمنان بگیرد» به منزله حمایت از مختار تلقی نمودند و در نتیجه شیعیان کوفه نیز به گرد او جمع شدند و زمینه قیام وی فراهم شد. مختار برای جلب حمایت سردار بزرگ شیعه ابراهیم اشتر فرزند مالک اشتر هم از وجود محمد حنفیه مایه گذاشت و نامه ای به او نشان داد که گویا از طرف محمد بن حنفیه می باشد و ابراهیم هم به او پیوست.[6] پس مختار در شامگاه 12 ربیع الاول سال 66 هـ ق، با شعار «یا لثارات الحسین» قیام خود را شروع کرد.[7] و پس از سرکوبی قیام اشراف کوفه، به خونخواهی خاندان رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ پرداخت و به یاران خود دستور داد کسانی را که در کشتار روز عاشورا دست داشتند دستگیر و به قتل برسانند.[8] مختار بعد از قتل چند تن از قاتلان امام حسین ـ علیه السلام ـ سرهای آنها را به نزد محمد بن حنفیه فرستاد و او نیز از خداوند برای مختار پاداش نیکو خواست.[9] گویند وقتی مختار سرهای عمر بن سعد و فرزندش را به مدینه فرستاد تنها در آن روز بود که امام سجاد ـ علیه السلام ـ را خندان دیدند.[10]
قضاوت درباره مختار و قیام او ساده است هر چند اخبار، مشحون از اتهامات مغرضانه و گزافه هایی است که چهره او را از یک شیعه انقلابی تا کذّاب مدعی نبوت آشفته کرده است. ادله زیادی وجود دارد که حاکی از اعتقاد مختار و یارانش به تشیع و علاقه فراوان نسبت به اهل بیت ـ علیهم السلام ـ بود. او در محیطی شیعی رشد و تربیت یافت و نسبت به مقام اهل بیت(علیهم) شناخت کامل داشت و در دوران حکومت خود به دفاع و خونخواهی از آنان پرداخت، مختار چندین بار هدایایی برای محمد حنفیه فرستاد تا بین خاندان رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ پخش کند.[11] مختار با کشتن قاتلان امام حسین ـ علیه السلام ـ و یارانش چندان علی بن حسین ـ علیه السلام ـ و محمد بن حنفیه را خوشحال کرد که او را ستایش و دعا کردند.[12] یاران مختار او را هواخواه خاندان رسالت می دانستند و دشمنانش او را دروغگو می نامیدند آنگونه که ابن زبیر به ابن عباس گفت: «خدا دروغگو را کشت» ابن عباس پاسخ داد «خداوند رحمت کند مختار را که مردی دوستدار ما و آشنا به حقوق ما بود»[13].
موضع مختار در انتقام گرفتن از اموی ها و اشراف به خوبی می تواند نشان دهد که برای رسیدن به هدف خود حاضر شد موقعیت خود را به خطر انداخته و به دستگیری و قتل قاتلان امام حسین ـ علیه السلام ـ بپردازد، اما از آنجا که او ضربات زیادی بر پیکر اموی ها وارد کرده و زبیری ها را نیز مورد حمله قرار داد، آنها کوشیدند تا انواع و اقسام اتهامات را به او نسبت دهند مانند: ادعای نبوّت، ادعای مهدویت برای ابن حنفیه، تأسیس فرقه کیسانیه، و نسبت دادن لقب کذاب به او، که بیشتر این نسبتها بعد از مرگ مختار به او داده شده است. دلیل این مقدار حمله بر او برای ضرباتی است که بر پیکر اموی ها وارد کرده است و ابن زبیر نیز که از دشمنان اهل بیت(علیهم) بود نمی توانست نسبت به مختار که برای حاکم کردن اهل بیت کوشش می کرد بی تفاوت بماند.[14]
مختار در قیام خویش به یکی از هدفهای اساسی خود یعنی خونخواهی خاندان رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ دست یافت پس به کار بردن واژه شکست برای او چندان زیبنده نیست. از سویی دیگر، برخی معتقدند مختار مردی جویای نام و قدرت نیز بود و در رفتار سیاسی و تصمیم گیریهای خود گاهی به ملاحظات دینی پشت پا می زد و در برابر دشمنانش قول و عملش متفاوت بود. بعضی از برخوردهای او موجب رنجش و کناره گیری برخی شیعیان از او شد و این کار در تضعیف موقعیت سیاسی و نظامی مختار بسیار مؤثر بود.[15]
در نتیجه پس از واقعه کربلا و اوضاع دشوار حاکم، امام سجاد ـ علیه السلام ـ سعی بر آن داشت تا با جنبشهایی که به نام شیعه بر پا می شد مانند قیام توابین و مختار بخاطر حفظ جان اهل بیت (علیهم) رابطه ای برقرار نماید ولی این به معنای طرد این قیامها نبود اما دو شخصیت دیگر یعنی محمد بن حنفیه و ابن عباس در فعالیتهای سیاسی و گروهی مشارکت داشتند و چون محمد بن حنفیه به دلیل علوی بودن برای شیعیان دارای اهمیت خاصی بود، با اینکه او هیچ داعیه رهبری نداشت مختار به نام او در کوفه علم مخالفت با بنی امیه و ابن زبیر را برافراشت.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. ماهیت قیام مختار - رضوی اردکانی‌.
2. تاریخ سیاسی اسلام - رسول جعفریان.
3. نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت- جعفر منتظر القائم.
4. سرگذشت امام سجاد زین العابدین - محمد جواد نجفی.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . طبری، تاریخ طبری، ‌ترجمه: پاینده، ج7، ص 321، یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه آیتی، ‌انتشارات علمی و فرهنگی، ج2، ص 201.
[2] . تاریخ طبری، «پیشین» ج7، ص 321.
[3] . همان، ص 324.
[4] . مسعودی، مروج الذهب، ترجمه پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ج2، ص 77.
[5] . یعقوبی، پیشین، ج2، ص 201.
[6] . دینوری، اخبارالطوال، ترجمه دامغانی، تهران، ‌نشر نی، ص 334.
[7] . ابن اعثم، الفتوح، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج3،‌ص 258.
[8] . دینوری، پیشین، ص 348.
[9] . طبری، پیشین، ج8، ص 3353.
[10] . یعقوبی، پیشین، ج2، ص 203.
[11] . ابن اعثم، الفتوح، ج3، ص 258.
[12] . این شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، بیروت، دارالاضواء، ج4، ص 144.
[13] . ابن اعثم، الفتوح، ج3، ص 327.
[14] . جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام، ج3، ص 229.
[15] . منتظر القائم، اصغر، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت ـ علیهم السلام-، ‌انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ص 322.