به قلم : پروفسور محمدحسین صالحی سورمقی ، متخصص فارماکوگنوزی ، استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
نام فارسی: زینیان، زنیان
نام علمی: Trachyspermum copticum
نام عمومی: Ajowan، Carum، Bishop’s weed
نام عربی:انیسون بری
نام فرانسوی: Ajowan
نام آلمانی: Ammeysamen
نام‌های مترادف:Trachyspermum ammi
و Ptycholis ajowan و Carum copticum
و Ammi copticum
نام خانواده: Umbelliferae (چتریان)
گیاه‌شناسی
زینیان گیاهی است علفی، بوته‌ای و یکساله که ارتفاع آن تا 90 سانتی‌متر می‌رسد. برگ‌ها دارای بریدگی و تقسیمات زیادی هستند؛ به طوری که بسیار ظریف و نازک می‌باشند. گل‌ها کوچک و سفیدرنگ و به صورت چتر مرکب بر روی سرشاخه‌ها قرار دارند. اشعه‌های چتر گل‌ها تقریبا مساوی و کوتاه و در محل اتصال به هم دارای براکته‌هایی می‌باشند.
قسمت مورد استفاده گیاه میوه‌های آن است. این میوه‌ها کوچک، بیضی‌شکل و به رنگ زرد مایل به قهوه‌ای بوده و دارای اسانس با بوی نافذ و مشابه آویشن می‌باشند. بر روی میوه‌ها پنج خط طولی نازک وجود دارد که روشن‌تر از رنگ میوه هستند. زینیان به صورت خودرو در نواحی شرقی هندوستان، ایران و مصر می‌روید و در همین نواحی و بسیاری از نقاط با آب و هوای مشابه کشت نیز می‌شود. مهم‌ترین مناطق رویش این گیاه در ایران سیستان و بلوچستان، آذربایجان، اصفهان، خوزستان، فارس، کرمان و خراسان است.
بیشتر بخوانید:
ترکیبات مهم
میوه‌های گیاه حاوی 2 تا 4 درصد اسانس می‌باشد. مهم‌ترین اجسام اسانس شامل تیمول به میزان 35 تا 60 درصد، پاراسیمن، گاماترپی‌نن، آلفا و بتا پی‌نن، دی‌پنتن، آلفا ترپی‌نین و کارواکرول است. گذشته از ترکیبات اسانس، ترکیبات گلوکز یدی و ساپونینی نیز در گیاه وجود دارد. گزارش‌هایی از وجود میزان قابل توجهی کارون در زینیان وجود دارد.
داروشناختی و اثرات مهم
زینیان از قدیم به عنوان ادویه و نگهدارنده مواد غذایی مورد استفاده بوده است. همچنین در تهیه پودر کاری، ترشیجات، بیسکویت و مواد خوراکی دیگر به کار می‌رود.
این گیاه در صابون‌سازی و عطرسازی کاربرد دارد. از اسانس آن تحت نام آجوان اویل در هندوستان به عنوان یک ضد‌میکروب قوی (مشابه تیمول) استفاده می‌شود. همچنین از آن به عنوان ضدقارچ پوستی و ضد نزله تنفسی میتوان استفاده کرد. از رایحه این گیاه، که از میوه‌های آن به دست می‌آید، در دهان‌شویه‌ها و خمیردندان‌ها استفاده می‌گردد.
یکی دیگر از کاربردهای زینیان به عنوان ضدکرم و ضدحشره است. محصولات زینیان به اشکال پودر، دئودرانت، پماد، لوسیون و محلول در بازار عرضه می‌شوند.
دانه زینیان می‌تواند علیه بعضی میکروب‌ها از جمله سالمونلا تیفوزا، میکروسپوریوم پیوژنز و اشرشیاکلی اثر کند.
از زینیان در طب آیورودا استفاده‌های زیادی به عمل می‌آید؛ از جمله به عنوان ضداسپاسم، درمان امراض ریه، تسکین روماتیسم، ضد‌سرماخوردگی، ضد‌سرفه، ضد‌تب و ضدیبوست.
طریقه و میزان مصرف
پودر: میتوان روزانه 3 تا 6 گرم پودر دانه‌ها را به طرق مختلف یا همراه با غذا مصرف نمود. با وجودی که دانه‌ها ریز هستند، برای اثربخشی بیشتر لازم است پودر شوند تا مواد آنها در بدن بهتر استخراج گردد.
عصاره خشک: عصاره خشک دانه‌های زینیان را میتوان روزانه 125 میلی‌گرم مصرف نمود.
عصاره مایع (تنتور): از عصاره مایع زینیان میتوان روزانه تا 6 میلی‌لیتر مصرف کرد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده
ضداکسیدان، ضد‌تب، ضد‌میکروب، ضداسپاسم، افزایش‌دهنده قوای جنسی، ضد‌نفخ، ضد‌آسم، ادرارآور، معرق، خلط‌آور، قاعده‌آور، ضدقارچ، محرک معده، کاهش‌دهنده پرفشاری خون، مسهل، شیرافزا، پاراسمپاتومی‌متیک، مقوی معده و کرم‌کش.
بیشتربخوانید:
نکات قابل توجه
از میوه زینیان اسانسی به نام آجوان‌اویل استخراج می‌شود که مصارف زیادی دارد. یکی از مصارف مهم این اسانس استخراج ماده تیمول از آن است.
با توجه به اینکه ماده اصلی اسانس زینیان تیمول می‌باشد، میتوان انتظار داشت تعدادی از خواص زینیان و آویشن مشترک باشد، زیرا ماده اصلی اسانس آویشن نیز تیمول است.
با توجه به اینکه در اکثر آویشن‌های دنیا میزان تیمول بین 20 تا 30 درصد و میزان اسانس آن تا حدود 2 درصد گزارش شده، میزان اسانس در دانه زینیان از 4 تا 9 درصد و میزان تیمول آن 40 تا 50 درصد گزارش شده است که این تغییرات مربوط به شرایط آب و هوایی محل رویش گیاه می‌باشد.
در یک تحقیق که به صورت پایان‌نامه دکتری داروسازی در سال 1375 توسط نگارنده و همکاران در دانشکده داروسازی تهران انجام شد، زینیان موجود در بازار ایران برای اولین بار مورد بررسی اسانس و خرده‌نگاری قرار گرفت. در این تحقیق مشخص شد که میزان اسانس میوه‌های این گیاه 4 درصد و مهم‌ترین ماده آن (تیمول) 45 درصد می‌باشد. اجسام اصلی دیگر این اسانس شامل گاماترپی‌نن به میزان 5/22 درصد، بتا پی‌نن به میزان 22 درصد و ترکیبات دیگر از جمله آلفا‌پی‌نن،سابی‌نن و پاراسیمن با مقادیر کمتری در اسانس وجود دارند.