شناسه : ۳۰۸۲۶۹ - پنجشنبه ۸ تیر ۱۳۹۶ ساعت ۱۲:۱۳
قرآن تنجیمی برای فهم روشمند قرآن تدوینی ضروری است
گروه اندیشه: قرآن تنجیمی بر اساس اسباب نزول حضرت علی(ع) برای فهم روشمند قرآن تدوینی بر اساس حکمت ضروری است.
ایرج گلجانی‌امیر‌خیز، عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) در پاسخ به این پرسش که با توجه به ابتنای تفسیر تنزیلی بر ترتیب نزول آیات، آیا روایت کامل و قطعی از ترتیب زمانی نزول آیات وجود دارد؟ گفت: مسلما روایت کاملی از اسباب نزول آیات وجود ندارد. تعدد اسباب نزول برای آیات و اجتهادی بودن برخی از اسباب نزول در نزد صحابه و امکان خطاپذیری اجتهاد آنها و به علاوه اسباب نزول موضوعه که بیشتر در دوران امویان ساخته و پرداخته شد، نشان می‌دهد هم روایت ناقص و هم مغشوشی از تفسیر تنزیلی در دسترس است. تفسیر تنزیلی، چه در شکل ایده‌آل و چه در شکل تحقق‌یافته‌اش به تنهایی ممکن نیست، ولی می‌توان با دو نگرش «در زمانی» و «فرازمانی»، مشکل را برطرف کرده و از فواید این سبک تفسیر استفاده کرد.
ضرورت قرآن تنجیمی در فهم روشمند قرآن
گلجانی‌امیر‌خیز ادامه داد: قرآن تنجیمی بر اساس اسباب نزول حضرت علی(ع) برای فهم روشمند قرآن تدوینی بر اساس حکمت ضروری بوده که امکان نشر و استفاده عمومی نیافت و این فرصت یگانه تاریخی از میان رفت، ولی این قرآن در دسترس امامان بوده و بنا بر پرسش‌هایی که مطرح می‌شد، ایشان از آن منبع پاسخ‌های تنزیلی و نهایتا تفسیری و تاویلی ارائه می‌کردند.
وی تصریح کرد: وجود این قرآن لزوم تفسیر تنزیلی را ایجاب می‌کند، چرا که زبان قرآن در راستای ماموریت زبان ارجاع به خارج از زبان، یعنی واقعیت‌ها می‌باشد و یکی از این واقعیت‌ها زمینه‌های فردی و اجتماعی دلالت‌های قرآنی در context متن است، در غیر این صورت متن قرآن ارجاع به خود پیدا می‌کند و با جهان خارج از دنیای متن فاصله می‌گیرد و دیگر نمی‌تواند متن متعامل به واقعیت باشد و در این صورت توان هدایت واقعیت‌های بیرون از متن را از دست می‌دهد.
گلجانی‌امیر‌خیز در پاسخ به این پرسش که نقش علومی مانند تاریخ، نسخه‌شناسی و معناشناسی در امکان تفسیر تنزیلی چیست؟ گفت: تاریخ فلسفی و تاریخ تحلیلی سوژه شناخت خود را از تاریخ روایی و یا نقلی فراهم می‌کنند، در تفسیر تنزیلی تاریخ روایی و داده‌های نخستین می‌باشند که می‌بایست در تاریخ تحلیلی -پی‌رنگ- رابطه علی و معلولی، تنظیم کننده حوادث و رویدادهای زمان نزول شوند و سپس تحلیلی فلسفی از رویدادهای سرنوشت‌ساز (قد خلت من قبلکم سنن) و تکرارشونده در تمدن‌ها از تاریخ تحلیلی به دست آورد.
معنا در دلالت‌های زبانی متن تحقق نمی‌یابد
وی تصریح کرد: نسخه‌شناسی یقینا در اسباب نزول موحب تعیین اعتماد یا عدم اعتماد به منابع نخستین و اقاویل راویان می‌باشد و ضروری است. اما کافی نیست و تاریخ تحلیلی و فلسفی را برای تبیین لازم دارد.
گلجانی‌امیر‌خیز با بیان اینکه معناشناسی در تفسیر تنزیلی لازم است، ولی کافی نیست، گفت: دلیل این مسئله آن است که معنا در دلالت تحقق می‌یابد و دلالت هم در ارتباط میان متن و واقعیت پدید می‌آید، نه در دلالت‌های زبانی متن. اما کافی نیست از آن جهت که معنای موجود در متن و معنای تفسیر شده از واقعیت‌های خارج از متن و مرتبط با دنیای متن به طیف وسیعی از نشانه‌شناسی‌ها نیاز دارد که معناشناسی یکی از آن نشانه‌ها است.
وی افزود: اما قطعیت به چه معنا است؟ قطعیت اولا مشروط است و نه مطلق، یعنی در شرایط گوناگون قطعیت‌های گوناگون قابل شناسایی است و ثانیا با روش‌های گوناگون در شرایط گوناگون نتایج قطعی گوناگون به دست می‌آید. قطعیت به معنای تکرار نتایج معین در شرایط معین و با متدلوژی خاص است. و نظریات گوناگون در یک دانش و یا دانش‌های گوناگون را می‌توان در بازتولید این قطعیت‌ها به کار گرفت، در غیر این صورت دانش و قوانین علمی در هیچ حوزه‌ای تحقق نمی‌یابند.
ادعای تفسیر قطعی؛ خلاف ماهیت تفسیر
گلجانی‌امیر‌خیز ادامه داد: اما تفسیر قطعی به معنای تفسیر تمام شده و مانع برای ظهور فهم‌های پیش‌رونده بعدی وجود ندارد و چنین ادعایی خلاف ماهیت تفسیر است.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا بر اساس تفسیر تنزیلی، قرآن بر اساس همان معنایی که در زمان نزول در پی آن بود، تفسیر می‌شود؟ اگر چنین است، چگونه می‌توان گفت که قرآن فرا زمان است؟ گفت: آیات قرآن را از جهت دلالت‌های زمان(وابستگی متقابل زبان و زمان) می‌توان به سه صورت دسته‌بندی کرد: آیات همزمانی (دوران بیست و سه ساله)، آیات در زمانی (نقش های تکرار شونده در تاریخ زندگی بشری یعنی جری که جنبه رفتاری- روانی دارند) و آیات فرازمانی (سرنوشت‌ها و فرجام‌های تکرارشونده که جنبه‌های هستی‌شناسانه دارند) در قرآن کریم موجود است و آیات همزمانی برای تفسیرتنزیلی، داده اولیه است و آیات درزمانی و فرازمانی بخش خاتمیت و جاودانگی دلالت‌های قرآنی است.
گلجانی‌امیر‌خیز در پاسخ یه این پرسش که اگر بر اساس برخی از روایات، ترتیب آیات توقیفی باشد، آیا تفسیر تنزیلی در مقابل این مسئله نخواهد بود؟ گفت: تفسیر تنزیلی آیات همزمانی است و ترتیب تنجیمی است که داده‌های اولیه تفسیر قرآن تدوینی را با توجه به توضیحات بالا فراهم می‌آورد و در واقع مراتب روشی فهم قرآن را فراهم می‌کنند.
میثم قهوه‌چیان