از تصویب یک قانون مفید تا مدافع تبعیض
عمر معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در ایران به 20سال نمی‌رسد و در این مدت چهار نفر سکاندار آن بوده‌اند. شورای عالی انقلاب فرهنگی این معاونت را در سال 1385 و همزمان با دومین سال از دولت نهم برای حمایت و تقویت فعالیت‌های علمی و پژوهشی نخبگان کشور تاسیس کرد. صادق واعظزاده در مرداد ماه همان سال به عنوان نخستین معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری ایران منصوب شد. او که در کارنامه خود ریاست شورای مرکزی جهاد دانشگاهی، عضویت در شورای عالی برنامه‌ریزی وزارت فرهنگ و آموزش عالی وقت و معاون دانشجویی این وزارتخانه را دارد، در سال 1388 از سمت معاونت علمی استعفا کرد و البته هیچ‌وقت دلیل آن را هم اعلام نکرد. احمدی‌نژاد در همان سال نسرین سلطانخواه را جایگزین واعظزاده کرد. سلطانخواه با دکتری ریاضی از دانشگاه شریف، عضو شورای شهر دوم تهران از لیست آبادگران و مدتی نیز مشاور رئیس‌جمهور و رئیس دفتر امور زنان و خانواده بوده که به دلیل دو شغله بودن از این سمت استعفا داد. او در دوران فعالیت خود در معاونت علمی بر تبدیل ارتباط دانشگاه با صنعت به ارتباط دانش و صنعت به عنوان رویکرد اصلی خود تاکید می‌کرد.
سورنا ستاری سومین معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری بود که حسن روحانی او را در سال 1392 به این سمت منصوب کرد. ستاری دوره‌های کار‌شناسی، کار‌شناسی ارشد و دکتری مهندسی مکانیک را در دانشگاه صنعتی شریف گذرانده و هم‌اکنون دانشیار این دانشگاه است.
رویکرد اصلی ستاری در سمت معاونت علمی، توسعه و تقویت شرکت‌ها و کسبوکارهای دانش‌بنیان بود.
او که 9 سال در دولت‌های یازدهم، دوازدهم و سیزدهم در سمت معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور حضور داشت و توانست کارنامه قابل‌قبولی از خود به جا بگذارد، در شهریورماه سال 1401 از این سمت استعفا داد. فعالان اکوسیستم اقتصاد دیجیتال، تصویب قانون جهش تولید دانش‌بنیان را تحول بزرگی برای زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور می‌دانند که نتیجه تلاش‌های سورنا ستاری بوده است. همچنین شکلگیری و تثبیت زیست‌بوم دانش‌بنیان، اقتصاد دانش‌بنیان در مرکز توجه جامعه علمی، صادرات محصولات دانش‌بنیان و ایجاد خانه‌های خلاق از دیگر اقدامات معاونت علمی در زمان ریاست ستاری بوده است.
با استعفای ستاری در شهریور ماه سال 1401، روح‌الله دهقانی فیروزآبادی در یک سالگی دولت سیزدهم به عنوان معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری منصوب شد. او دانش‌آموخته دانشگاه شریف و عضو هیات علمی این دانشگاه است. مروری بر اظهارات فیروزآبادی در دو سال فعالیتش نشان می‌دهد که اینترنت طبقاتی، برنامه‌ریزی برای ساخت 10 یونیکورن، تقسیم‌بندی جدید شرکت‌های دانش‌بنیان، رونمایی از غزال‌ها، تلاش برای ساخت تسلای بومی و افزایش ستادهای فناوری از جمله دستاوردهای اوست. در آخرین جلسات حضور او در دولت سیزدهم، اینترنت طبقاتی برای فعالان حوزه نوآوری به تصویب هیات دولت رسید. طبق مصوبه هیات وزیران برای راه‌اندازی منطقه بین‌المللی نوآوری ایران، وزارت ارتباطات موظف شده تا پایان امسال رفع یا تغییر دسترسی‌های موجود به اینترنت در پارک پردیس را از کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه پیگیری کند؛ مصوبه‌ای که یکی از پیشنهاد‌دهندگان آن، معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهور بود و در اظهاراتی این تبعیض را این‌گونه توجیه کرده بود: «در فضای فناورانه و نوآورانه به اینترنت با سرعت بسیار بالا و ارتباطات با کیفیت بالا نیاز داریم؛ چرا که در این فضا کار حرفه‌ای انجام می‌شود و اینترنت مناسب لازمه این مدل کار است. همچنین در دنیا اینترنتی که در منزل مورد استفاده قرار می‌گیرد با اینترنت مورد استفاده در یک شرکت یا اینترنت یک مجموعه اقتصادی بزرگ با هم تفاوت دارد.» مهدی صفاری‌نیا، رئیس پارک فناوری پردیس نیز در اظهارات اخیر خود در این مورد مطرح کرده است که در همه جای دنیا این اتفاق می‌افتد و در کشورهای دیگر هم یک منطقه ویژه با کارکردهای خاص و بین‌المللی ایجاد می‌شود که مزایای خاص برای شرکت‌های بین‌المللی و سرمایه‌گذاران بین‌المللی در آنجا تعریف می‌شود.» جدا از اینکه مصوبه دولت سیزدهم مردم را از اینترنت پرسرعت و باکیفیت محروم کرده، بین پارک‌های فناوری نیز فرق گذاشته و مشخص نیست که چرا فقط پارک فناوری پردیس باید از این مصوبه بهره‌مند شود. با این حال فعالان اکوسیستم اقتصاد دیجیتال امید دارند که در دولت چهاردهم جلوی این تبعیض آشکار گرفته شود.
پیشنهادهایی برای معاون جدید
این روزها که اخبار انتصاب‌ها داغ است، مسعود پزشکیان حسین افشین را به عنوان چهارمین معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری منصوب کرد. او متولد سال 1359 و در حال حاضر عضو هیات علمی دانشکده مهندسی مکانیک دانشگاه صنعتی شریف در مرتبه دانشیاری است و ریاست پژوهشگاه آب، انرژی و محیط‌زیست و پژوهشکده علوم و فناوری‌های انرژی دانشگاه صنعتی شریف را در رزومه کاری خود دارد. پیش از انتصاب حسین افشین، در میان فعالان صنف نوآوری و فناوری کشور صدایی واحد مبنی بر انتخاب معاون علمی ایجاد شده بود. ماجرا از این قرار است که مسعود پزشکیان برای انتخاب کابینه خود کارگروه‌هایی برای بررسی در این خصوص تشکیل داد، اما فعالان از نبود کارگروه «علم و فناوری» در شورای راهبری انتقاد کردند و از حساسیت و اهمیت انتخاب معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری گفتند؛ تا جایی که انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر کشور، انجمن ملی شرکت‌های صنایع پیشرفته صنعت و معدن، انجمن علمی پارک‌های فناوری و سازمان‌های نوآور ایران و انجمن مدیریت فناوری و نوآوری ایران در نامه‌ای مشترک به رئیس‌جمهور پیشنهاد کردند تا برای انتخاب افراد اصلح به عنوان معاون علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان و رئیس و اعضای حقیقی هیات عامل صندوق نوآوری و شکوفایی، کارگروه ویژه، مستقل و تخصصی «فناوری و نوآوری» با حضور خبرگان و افراد آشنا با زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور تشکیل شود. افشین کلاهی، رئیس مجمع تشکل‌های دانش‌بنیان نیز در یادداشتی که برای «دنیای اقتصاد» نوشته بود، توصیه کرد تا برای انتخاب معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور به مواردی نظیر سابقه همکاری مدیریتی و سیاستی با بدنه معاونت علمی و انجام فعالیت‌های فناورانه، ضرورت شناخت نزدیک و عینی و سابقه موفق، غلبه نگاه صنعتی و بنگاهی بر نگاه پژوهشی توجه ویژه‌ای صورت گیرد، چرا که بر اساس قوانین موجود محور فعالیت‌های تحقیق و توسعه، بنگاه‌های دانش‌بنیان و صنایع نوآور هستند؛ از این‌رو لازم است معاون علمی بیشترین شناخت و اهتمام را نسبت به رفع مشکلات تولیدکنندگان دانش‌بنیان و صنایع پیشرفته داشته باشد، تا خلق‌ثروت و ایجاد اشتغال در این مجموعه‌ها و همچنین بنگاه‌های بزرگ نوآور محقق شود.
حسین افشین در حالی به عنوان معاون علمی و فناوری انتخاب شده است که فعالان اکوسیستم اقتصاد دیجیتال شناخت دقیقی از او ندارند، با این حال امیدوارند تا او ادامه‌دهنده مسیر رشد این اکوسیستم باشد. حسین اسلامی، رئیس سابق هیات‌مدیره سازمان نصر تهران، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با بیان این مطلب می‌گوید: «نهایی شدن قانون جهش تولید دانش‌بنیان، محصول تلاش‌های ادوار معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری بوده و ظرفیت‌های خوبی برای توسعه فضای اقتصاد دیجیتال فراهم کرده است. در این شرایط لازم است تا معاون جدید افزایش تعامل با بدنه بخش خصوصی و تشکل‌های صنفی و مشورت با آنها را قبل از تصویب و اجرای طرح‌ها در اولویت قرار دهد.» او در بخش دیگری از صحبت‌های خود استفاده از تمامی ظرفیت‌های قانون تولید دانش‌بنیان، تقویت حضور استارت‌آپ‌ها در بازار سرمایه و رفع موانع به جای حمایت را اولویت‌های معاونت علمی و فناوری در دولت چهاردهم اعلام کرد.
اسلامی همچنین به معاون علمی و فناوری جدید پیشنهاد می‌کند که از سورنا ستاری به عنوان مشاور ارشد در مسیر فعالیت خود استفاده کند. محمدحسین سجادی نیری، رئیس هیات‌مدیره انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر نیز در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با اینکه کماکان از انتصاب معاونت علمی بدون شورای تخصصی مشابه سایر شوراها انتقاد دارد به این معاونت پیشنهاد می‌کند: «نخستین نکته در این زمینه همت جدی معاون علمی در اجرای کامل قانون جهش تولید دانش‌بنیان است؛ از این جهت که قانون مذکور در تشویق صنایع بزرگ، بانک‌ها و وی‌سی‌ها به سمت سرمایه‌گذاری خطرپذیر تاثیرگذار است. دومین پیشنهاد توجه ویژه به تامین مالی نوآوری و فناوری است که در تعامل با بازار سرمایه، صندوق‌های پژوهش و فناوری و سایر ابزارها محقق می‌شود.» او با اشاره خرید سهام یک استارت‌آپ توسط یکی از اپراتورهای کشور بیان می‌کند: «یکی از مسائل مهم اکوسیستم اقتصاد دیجیتال کشور موانع بورسی‌شدن استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان است که با خرید سهام یک استارت‌آپ توسط یکی از اپراتورهای کشور اکنون بهترین زمان برای بورسی‌شدن این استارت‌آپ ایجاد شده است و معاون علمی جدید باید تحقق این مهم را مدنظر قرار دهد. توسعه وی‌سی‌ها و سیویسیها نیز باید در اولویت معاونت علمی و فناوری در دولت چهاردهم باشد. همچنین فیلترینگ، مالیات و نیروی انسانی چالش‌های جدی کسبوکارهای اکوسیستم است که رفع این موارد باید مورد توجه قرار گیرد.»
سجادی‌نیری در بخش دیگری از صحبت‌های خود افزوده است که فرآیند معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری پیش‌رونده بوده و دوره‌های افول و موفقیت داشته است. او با بیان این مطلب دوران فعالیت سورنا ستاری در معاونت علمی را شکوفاترین دوران این معاونت می‌داند و می‌گوید: «دهقانی‌فیروزآبادی عملکرد خوبی در تشکیل جلسات کارگروه شورای دانش‌بینان برای اجرای قانون جهش تولید دانش‌بنیان داشت و معاون جدید باید دوران سورنا ستاری را در سرلوحه قرار بدهد و شکلگیری شرکت‌های بزرگ در اکوسیستم و حمایت از صادرات و غزال‌ها و اجرای کامل قانون جهش تولید دانش‌بنیان را مدنظر قرار دهد.» هر چند فعالان اکوسیستم اقتصاد دیجیتال از نحوه انتصاب معاون علمی و فناوری انتقاد دارند و شناخت دقیقی از دیدگاه‌های او ندارند، اما معتقدند که حسین افشین بهتر است اجرای جدی و کامل قانون جهش تولید دانش‌بنیان، بورسی‌شدن استارت‌آپ‌ها و تعامل با وی‌سی‌ها و سیویسیها را در اولویت فعالیت خود قرار دهد. با این اوصاف به نظر می‌رسد که پنجمین معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور ماموریت سنگینی برای نجات اقتصاد دانش‌بنیان کشور به عهده خواهد داشت.